« سیاستگزاران دوره ی قاجاریه »
میرزا حسن مستوفی الممالک آشتیانی
۱ – پیش گفتار:
واژه «مستوفی» به معنای امروزی آن، حسابدار و دفتردار خزانه (گنجینه) برگرفته از واژه «استیفا» (حق یا مال خود را به گونه ی کامل و تمام گرفتن) است و «مستوفی الممالک» به یکی از جایگاه ها و پاژنام های دیوانی ایران از چرخه ی مغول تا قاجاریه گفته می شود و « مستوفی الممالک» نیز رئیس رسته ی مستوفیان بوده است. در چرخه ی صفویه، مستوفی الممالک، سرپرست کارهای مالی (دارایی) همه ی کشور به شمار می آمد که همه کارهای مالی و مالیاتی کشور، برکناری و برگماری مستوفیان به دست وی انجام می گرفته است. او در این چرخه از «امرا عظام» (عظام = کلان و بزرگ) به شمار می رفته است و در پایانه های چرخه ی شاه سلطان حسین صفوی پروانه انبازی در «امرا جانقی» (جانقی = کنکاش و رایزنی) یعنی شورای عالی دولتی را داشت.
نادرشاه، پس از تاجگذاری؛ جایگاه مستوفی الممالکی را بین چهار نفر بخش کرد و هر یک را به سرپرستی کارهای مالی بخشی از کشور گماشت. اما در چرخه قاجاریه با گسترش دستگاه اداری کشور، مستوفی الممالکی پایه دوم کشور شناخته و پایگاهی فراتر از «منشی الممالکی» و وزیر لشکری یافت. در سال ۱۳۰۶ ه.ق. کارهای مالی کشور در دفتر استیفا (حسابرسی مالیات) متمرکز بود و بخشی از وزارت کشور (وزارت داخله) شمرده و، زیر نگرش وزیر اعظم جای داشت. فهرست مستوفی الممالک های شانزده گانه تاریخ ایران از چرخه ی افشاریه تا چرخه ی قاجاریه به نوشتار زیر است:
میرزا محمد علی مستوفی اصفهانی؛ مستوفی فارس * میرزا علی اصغر مستوفی؛ مستوفی خراسان * میرزا شفیع تبریزی (پدربزرگ ثقته الاسلام تبریزی)؛ مستوفی آذربایجان * میرزا باقر خراسانی؛ مستوفی عراق (هر چهار نفر وابسته به چرخه ی افشاریه) * میرزا محمد بروجردی ، میرزا محمد صادق مستوفی الممالک (هر دو وابسته به چرخه زندیه) * میرزا محمد زکی علی آبادی ؛ مستوفی الممالک در چرخه ی آغامحمد خان قاجار . میرزا یوسف اشرفی؛ مستوفی الممالک در آغاز پادشاهی فتحعلی شاه قاجار.* محمد حسین صدر اصفهانی، عبداله خان امین الدوله، میرزا محممد علی آشتیانی، میرزا ابوالقاسم، میرزا حسن آشتیانی (آشتیان سرزمین دانش و ناموران . . . ) (در زمان آغاز چرخه ی صدارت حاجی میرزا آغاسی) * میرزا یوسف آشتیانی، حسن مستوفی (پسر میرزا یوسف آشتیانی) که در زمان او «استیفای کل» زیر مجموعه ای از وزارت کشور بود و زیر نگرش علی اصغر خان اتابک اداره می شد و چراغ خان احمد محمودی بابادی (چراغ خان) همه و همه از مستوفی الممالک های عهد قجری بوده اند.
۲ – میرزا حسن مستوفی الممالک :
الف – زادروز، زادگاه و تبار:
میرزا حسن در روز ۱۳/۷/۱۲۵۴ خورشیدی برابر پنجم ماه مبارک رمضان ۱۲۹۲ در تهران دیده به گیتا می گشاید. پدرش میرزا یوسف مستوفی الممالک آشتیانی بوده که سال ها وزیر دارایی و دیر زمانی نیز صدراعظم چرخه ناصرالدین شاه بوده است. تبار میرزا حسن، بیش از یک سده جایگاه و پاژنام (لقب) مستوفی الممالکی (وزیر دارایی – مالیه) امروزی را داشته و از سیاستمردان زمان خود بوده اند. میرزا یوسف آشتیانی که خود از نوادگان میرزا محسن آشتیانی است فرزند میرزا حسن؛ مستوفی الممالک زمان محمدشاه قاجار بوده است. میرزا یوسف پس از درگذشت پدرش، فرنام مستوفی الممالکی دریافت و ریاست مستوفیان را به پیمان می گیرد و به انگیزه ی کاردانی و درستکاری مورد روی آوری و باور امیرکبیر و مورد دلبستگ و پاس ناصرالدین شاه بوده و سه سال پیش از درگذشتش از سوی او در جایگاه صدارت می نشیند.
ناصرالدین شاه به همه ی صدراعظم های خود «جناب» می نوشته ولی سال ها پیش از صدارت میرزا یوسف مستوفی الممالک به او «جناب آقا» می گفته چرا که وی به پاکدستی و نیک فراخویی زبانزد و از جرگه ی درویشان. میرزا یوسف زمین های زیادی را در پیرامون تهران از ناصرالدین شاه خریداری و آباد می کند که از زمره می توان گفت که حسن آباد، یوسف آباد، بهجت آباد، عباس آباد، امیر آباد و ونک از باغ هایی بوده که هم اکنون کوی ها و برزن هایی به همین نام بر آنها ساخته شده است. او فردی محافظه کار (conservative کسی که دگرگونی و بهسازی را بر نمی تابد و هوادار آیین های کهن و سامانه سیاسی موجود است) و بر همین پایه ناسازگار با سیاست بهسازی های میرزاحسین خان سپهسالار بوده است.
ب – آموزش ها (education) و کارهای دیوانی:
میرزا حسین آشتیانی آموزش ها را در خانه و زیر رویکرد آموزندگان ویژه آغاز می کند. میرزا حسن خان به انگیزه جایگاه درباری پدرش از همان سال های نوجوانی در دربار سلطان صاحبقران رفت و آمد داشت و از این روی در سال های پس، توانست کارمند دفتری دربار ناصرالدین شاه شود. میرزا حسن به هنگام درگذشت پدر خود (۱۳۰۳ ه.ق.) پسری ۱۲ ساله بود ولی شاه به پاس پدرش، وی را «آقا» می گفته و در سال ۱۲۶۳ خورشیدی پاژنام مستوفی الممالکی از سوی سلطان صاحبقران دریافت می کند. میرزا حسن مستوفی الممالک دو سال پس از درگذشت میرزا یوسف ، پدرش (۲۶/۱/۱۲۶۵ خورشیدی) همه کار و بارها و جایگاه پدر را به مرده ریگ (ارث) می برد. شاه با درگذشت میرزا یوسف و به انگیزه باوری که به او داشته، میرزا حسن ۱۲ ساله را به فرنام جانشین او گمارده به کارهای مالیه (دارایی) می کند و میرزا هدایت الله (پسر عموی میرزا یوسف) وزیر دفتر، پیشکاری میرزا حسن مستوفی الممالک در اداره کارها را به پیمان می گیرد اما دیری نمی پاید که میرزا هدایت نیز در سال ۱۲۷۱ خورشیدی در می گذرد و مستوفی الممالک هیجده ساله به گونه ای وزارت دارایی را به دست می گیرد.
پ – رهسپاری به اروپا:
پس از کشته شدن ناصرالدین شاه (۱۲۷۵ خورشیدی) و آغاز پادشاهی مظفرالدین شاه؛ امین الدوله صدراعظم نوین که می خواست سر و سامانی به نهاد مالی کشور بدهد، ناصرالملک را به وزارت دارایی بر می گزیند و مستوفی الممالک جوان که آماده نبود جایگاهی پایین تر از وزارت داشته باشد در سال ۱۲۸۰ خورشیدی رهسپار اروپا شده و ۱۰ سالی به گردشگری و بازرگانی سپری می سازد.
ت – بازگشت به ایران و رسیدن به جایگاه وزارت:
مستوفی الممالک، پس از پیروزی جنبش مشروطه (سال ۱۲۸۵ خورشیدی) بنا به فراخوانی میرزا علی اصغر خان امین السلطان (اتابک اعظم) به ایران بر می گردد و گروهی به نام جرگه (مجمع) انسانیت پدید می آورد و به همراه زنده یاد دکتر محمد مصدق به کنشگری سیاسی می پردازد. مستوفی الممالک در سال ۱۲۸۶ خورشیدی به درخواست میرزا علی اصغر خان اتابک اعظم، تنها جایگاه خالی در کابینه (وزارت جنگ) را به پیمان می گیرد. مستوفی الممالک در روز ۸/۵/۱۲۸۶ در راستای گرفتن رأی برگزینی (رأی اعتماد) از سوی اتابک اعظم به مجلس شناسایی (معرفی) می شود. اما اتابک در همین روز به هنگام بیرون رفتن از مجلس ترور و کشته می شود.
میرزا حسن مستوفی الممالک در کابینه های میرزا احمد خان مشیرالدوله، میرزا ابوالقاسم ناصرالملک، حسینعلی خان نظام السلطنه مافی و میرزا جواد خان سعدالدوله نیز وزیر جنگ می شود. پانزده روز پیش از به توپ بستن مجلس شورای ملی از وزارت جنگ کناره گیری می کند ولی دوباره وزیر جنگ می شود و زمانی دیگر نیز وزیر دربار احمد شاه قاجار می گردد. در چرخه ی جواد خان سعدالدوله تهران در تیرماه ۱۲۸۸ خورشیدی به دست مشروطه خواهان گشایش؛ محمدعلی شاه از شاهی برکنار و پسرش احمدمیرزا به پادشاهی می رسد. با برپایی کابینه ی نخست محمدولی خان تنکابنی (سپهدار اعظم) مستوفی الممالک به وزارت دارایی می رسد. او در سومین کابینه سپهدار اعظم نیز وزیر دارایی بوده است. مستوفی در کابینه ی میرزا احمد خان مشیر السلطنه، میرزا ابوالقاسم ناصرالملک، حسینعلی خان نظام السلطنه مافی و میرزا جواد خان سعدالملک نیز وزیر جنگ (دفاع) بود.
ث – رسیدن به جایگاه صدراعظمی:
با سرنگونی کابینه ی سپهدار اعظم تنکابنی؛ مستوفی در سن ۳۵ سالگی در ۳/۵/۱۲۸۹ گماشته ی برپایی نخستین کابینه ی خود و شناساندن (معرفی) به مجلس دوم شد. بیشتر هموندان (اعضاء) کابینه ی او جوانان دانش اندوخته اروپا بودند. او تا دی ماه همان سال سه کابینه برپا کرد. زمانی که میرزا حسن مستوفی الممالک کابینه خود را برپا ساخت ؛ ایران در آستانه ی جنگ فراگیر نخست بود و در پهنه ی پادرمیانی (دخالت) نیروهای انگلیسی، روسی و آلمانی، چگونگی زندگی توده ها سخت ناگوار و ناسازگار. از این تاریخ تا بهمن ماه ۱۳۰۵ و در یک چرخه ی ۱۶ ساله؛ حسن مستوفی ۸ بار گماشته ی برپایی کابینه می شود. چرا که این کابینه ها زیر کارا و فشار چالش اقتصادی و سیاسی درونی و پیامدهای جنگ فراگیر نخست و پادرمیانی نیروهای انیرانی و بیگانه در ایران و بیشتر کم پایدار بوده؛ به گونه ای که زمان برخی از آنها از چند هفته بیشتر فرا نرفته است.
کابینه نخست مستوفی الممالک با برنهاده (مصوّبه) مجلس در زمینه ریشه کنی جنگ افزارها (خلع سلاح) کسان غیر سپاهی روبرو شد. در پی این برنهاده؛ قوام السلطنه وزیر جنگ کابینه، پس از چند هشدار به ستار خان و باقر خان که در پارک اتابک تهران ماندگار بودند درگیری پیدا کرد که این درگیری با ده ها کشته و زخمی شدن کسان؛ به بازداشت باقرخان پایان می یابد.
کابینه دوم مستوفی الممالک با آغاز جنگ نخست فراگیر و تاخت و تاز بیگانگان در ایران همزمان بود. کابینه سوم مستوفی با پیشروی سپاهیان روس به سوی تهران و شورش تفنگدارانه (مسلحانه) «نظام السلطنه مافی» در باختر کشور همراه بود. کابینه چهارم با خیزاب کمیابی و نایابی برخاسته از جنگ در کشور، بیش از صد روز دیرش و پایداری نداشت. شگفت انگیز است که مستوفی در بازه مرداد ماه تا دی ماه ۱۲۸۹ سه کابینه برپا می دارد. پنجمین و آخرین چرخه ی نخست وزیری مستوفی در زمان قاجاریه از ۲۵/۱۱/۱۳۰۱ تا کم و بیش دو سال پس از کودتای اسفند ماه ۱۲۹۹ «سید ضیاء الدین طباطبایی – رضاخانی» آغاز می شود.
در اوج خودسری رضاخان؛ کابینه ناتوان پنجم مستوفی که حتی بسیاری از وزیرانش از گماشتگان رضاخان بوده اند از سوی برخی نمایندگان مجلس از زمره از سوی سید حسن مدرس بازخواست (استیضاح) می شوند. گفتنی است که رضاخان در کابینه های پس از کودتا (براندازی – coupd,etat) وزیر جنگ بوده و در کابینه مستوفی نیز همین جایگاه را داشته است. مستوفی در گزیدمان (انتخابات) چرخه یمجلس پنجم (به گفتاری دیگر ششم) با آغاز روند دگرش پادشاهی از سوی مردم تهران گزینش شد ولی در مجلس رودررویی (حضور) نیافت و زندگ (عمر) این مجلس نیز در بهمن ماه ۱۳۰۴ یعنی سه ماه پس از سرنگونی دودمان قاجاریه به پایان رسید.
با توان یافتن رضاخان که خود درخواستگر جایگاه نخست وزیری بود مستوفی در خردادماه ۱۳۰۲ بازخواست (استیضاح) سید حسن مدرس از وزیر امور خارجه (محمد علی فروغی – ذکاء الملک) را دستاویز کرد و از جایگاه نخست وزیری کناره گیری کرد. بخشی از سخنان مستوفی در پاسخ به مدرس زبانزد است : «می دانم فترَت در پیش است و ایام فترت، دوره ی برّه کشی است و داوطلب صدارت زیاد. آقایان می دانند معده ی ضعیف من تحمل خوردن گوشت ندارد. وانگهی در این ایام کسی باید سر کار بیاید که آجیل بگیرد و آجیل بدهد. من که آجیل گیر نیستم؛ ناچار به کسی هم آجیل نمی دهم !! . . . » سرانجام؛ مستوفی پس از یک سال چالش با نمایندگان چرخه ی ششم مجلس شورای ملی کناره گیری خود را به رضاشاه پیش کش و به زندگی سیاسی خود برای همیشه پایان داد. (درود بر او)
رضاشاه اندکی پس از تاجگذاری در ۲۲/۳/۱۳۰۵؛ مستوفی را به نخست وزیری گزینش کرد. مستوفی روز ۲۲/۳/۱۳۰۵ همبودهای (اعضای) کابینه خود را که خواستار آزادی کنش آنها بود گزینش کرد و رضاشاه نیز او را به جز وزارت جنگ که به محمدعلی فروغی واگذار کرده بود آزاد گذاشت. مستوفی کابینه ششم خود را در چنین بایسته هایی (شرایطی) پدید آورد. مستوفی وزارت دارایی را به حسن وثوق (وثوق الدوله) پیمان کننده (عاقد) پیمان نامه ۱۹۱۹ م. سپرد. کابینه مستوفی به انگیزه آنکه در چرخه ی ایستایی (فترت) میان مجلس پنجم و ششم (تیرماه ۱۳۰۵) پدید آمده بود بر پایه یک آیین پارلمانی کناره گرفت اما او دوباره با رأی گیری گرایش مجلس، کابینه تازه را که به انگیزه برخی دگرگونی ها در هیأت وزیران؛ به گونه ای کابینه هفتم به شمار می رفت در شهریور ماه همان سال پدیدار گشت. این کابینه در بهمن ماه همان سال با بازخواست نمایندگان مجلس سرنگون شد اما همان مجلس دوباره به نخست وزیری مستوفی نمایش گرایش کرد و سرانجام واپسین کابینه ی میرزا حسن خان مستوفی الممالک در بهمن ماه ۱۳۰۵ پدیدار شد. این کابینه نیز در خرداد ماه سال پس با کناره گیری مستوفی فرو پاشید. زنده یاد مدرس در آن هنگام گفته بود: «. . . مستوفی مانند شمشیر گوهر نشانی است که تنها برای روزهای درود و بزم باید آن را به کار بست. اما امروز کشور ما به شمشیر برنده فولادی نیاز دارد.»
ج – درگذشت مستوفی:
سرانجام مستوفی در نیمروز روز یکشنبه ۶/۶/۱۳۱۱ خورشیدی (برابر روز ۲۴ ربیع الدوم ۱۳۵۱) در سرای سردار فاخر حکمت در نزدیکی امامزاده قاسم شمیران و به انگیزه ایست قلبی و در سن ۵۷ سالگی خورشیدی درگذشته و پیکر بی جان او از اختیاریه تا ونک همراهی و در آرامگاه خانوادگی به خاک سپرده می شود. مستوفی بارها ازدواج کرده و هنگام مرگ ۲۲ فرزند (۹ پسر و ۱۳ دختر) از وی به جا مانده است.
چ – کُنش ها و منش ها:
۱ – برپایی ساز و برگ نوین دادگستری با همیاری علی اکبر داور؛ وزیر دادگستری خود.
۲ – سترون و زدایش «کاپیتولاسیون» (داوری کنسولی و برجستگ های شهروندان انیرانی در ایران).
۳ – فراهم آوری پیش نیاز برای برپایی راه آهن سراسری از جایگاه درآمدهای قند و شکر که در کابینه ششم مستوفی رخ داده اند. هرچند که او در پایان دریافته بود که آبش با رضاشاه در یک جوی نمی رود اما تا گاه بدرود زندگی نیز مورد نگرش و دلبستگ رضاشاه بوده است.
۴ – مستوفی از احمدشاه می خواهد که در پهنه ی جنگ فراگیر اول برای آسیب ناپذیری ایران بی سویگی (بی طرفی) اعلام نماید اما شوربختانه به رغم این بی سویگی، ایران پهنه ی تاخت و تاز نیروهای روس، انگلیس و امپراتوری عثمانی بوده است. مستوفی در گرماگرم گیرودار جنگ در راه جابه جایی پایتخت به سپاهان بوده که با پادرمیانی (دخالت) روسیه در کرج ایستا (متوقف) و این چرخه نخست وزیری پرتنش نیز بیش از شش ماه ایستادگی نمی کند.
۵ – چهارمین چرخه ی نخست وزیری او نیز همزمان با کمیابی برخاسته از جنگ به ناکای می انجامد و کابینه اش بیش از یکصد روز پایداری نیاورده و کناره گیری می کند و دوسال از دستگاه فرمانروایی کناره گیری می نماید. بایسته است تا در اینجا به نام تنی چند از وزیران نام آشنای شش کابینه او بسنده شود : وزیر خارجه و جنگ (فروغی) ، وزیر جنگ (رضاخان) ، وزیر دادگستری (داور) ، وزیر جنگ (احمد قوام – قوام السلطنه) ، وزیر دارایی (حسن وثوق – وثوق الدوله) ، وزیر معارف، اوقاف و صنایع مستظرفه (سید محمد تدین) ، دستیار (محمود جم) .
۶ – او نشست های انجمن «گردهمایی انسانیت» را در سرای خودش برگزار می کرده . ریاست نشست ها با خودش و دستیارانش مصدق السلطنه و معز السلطان نیای دکتر محمود حسابی بوده اند. این گردهمایی همانند دیگر گردهمایی ها شماری کسان تفنگدار به نام سرباز ملی داشته تا گاه نیاز از آزادی پدافند کند. مستوفی دشواری های ایران را برخاسته از میانجی گری (دخالت) های بیگانگان می دانسته است. مصدق یار «گردهمایی» مستوفی به دو انگیزه با مستوفی چالش داشته؛ یکی وجود وزیرانی چون وثوق الدوله – پیمان کننده ننگین ۱۹۰۷ و ۱۹۱۹ م. – و وجود محمدعلی فروغی در کابینه و دیگری ناهمسانی او با رضاشاه که می خواست پرونده سیاه کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ را رسوا سازد اما با نگرش به پافشاری مدرس، کابینه مستوفی رأی می آورد. گفتنی است که دژخیمان رضاخانی به انگیزه دلیری و خونسردی مدرس نتوانستند گلوله ها را به هدف نشانده و او را ترور کنند.
۷ – بی سویگی مستوفی سبب شد که در گزیدمان مجلس ششم منش های بارز و برجسته ای چون مدرس، مصدق، بهبهانی و ملک الشعرای بهار به مجلس راه یابند. پرخاش های مستوفی سبب شد تا جلو ویرانی ها در آرامگاه پیامبر اکرم (ص) از سوی وهابی ها گرفته شود.
۸ – از منش های مستوفی یکی اینکه در چرخه ی ششم مجلس شورای مللی از سوی توده تهران نماینده مجلس شد و به ریاست مجلس نیز برگزیده گردید ولی در روز رأی گیری برای برچیدن دودمان قاجاریه در راستای حق شناسی، در رأی گیری انبازی نکرد و از نمایندگی مجلس کناره گیری نمود. دیگر اینکه او چون پدرش کمی درویش مسلک بوده، کنش های بزرگ منشانه و گرایشات ملی، او را نزد توده ها دوست داشتنی ساخته بود. مستوفی بخش بزرگی از املاک عمه ها و پدری را در ونک وقف کرد. فرهنگستان و مدرسه عالی دختران (دانشگاه الزهرای امروزی) در زمین های موقوفه مستوفی بنیاد نهاده شده است.
او بیشتر دارایی کلانی را که از سوی پدر و عمه هایش به او به مرده ریگ (ارث) رسیده بود در راه شکار و بیشتر در سفر ده ساله اش در اروپا هزینه و بریز و بپاش کرد. همسران بسیاری از جمله عصمت الملوک معیّری دخت دوست محمد خان معیّر الملک و عصمت الدوله شهدخت ناصرالدین شاه داشته و در پایان زندگی ، ۹ پسر و ۱۳ دختر از خود به یادمان گذاشت. (علی برکت الله !)