مندلیف ؛ دیمتری ایوانویچ
این نوشتار به مناسبت آغاز سال تحصیلی ۱۳۷۶ همزمان با ، بازنشستگی حسین جواهری در روزنامه ی «عصرمردم» شیراز در دو شماره به چاپ رسید و اکنون با ویرایش جدید در اختیار علاقمندان قرار می گیرد. امروز کمتر کسی است که با نام مندلیف، شیمیدان روسی و جدول طبقه بندی تناوبی عناصر (بیشتر معروف به جدول مندلیف) در درس شیمی آشنایی نداشته باشد
الف – تولد ، یتیمی و تحصیلات (آغاز راه فقیری نامدار): دیمتری در هفتم فوریه سال ۱۸۳۴ میلادی در روستای کوچکی نزدیک شهر «توبوسک» (توبولسک) واقع در سیبری و در یک خانواده متوسط پرجمعیت فرهنگی دیده به دنیا می گشاید.
دیمتری چهاردهمین (به روایتی هفدهمین !) فرزند خانواده بوده است. پدرش شغل آموزشی (مدیر دبیرستان شهر) داشت که به علت نابینا شدن و خانه نشینی نتوانست به کار آموزشی خود ادامه دهد. این امر از نظر مالی بر مشکلات خانواده افزود. مادر دیمتری که مدیریت یک کارخانه شیشه سازی موروثی پدری را عهده دار بود الزاماً سرپرستی خانواده را همراه با تلاش دوچندان به عهده گرفت. کمک دیمتری خردسال در آزمایشگاه عینک سازی مادر، اندک اندک وی را شیفته علوم تجربی گردانید و حس کنجکاوی علمی او را برانگیخت.
پدر در اثر یک عارضه قلبی در می گذرد و زندگی نسبتاً آرام دیمتری پنج ساله به دنیای غم و اندوه مبدل
می شود. مضافاً اینکه از بد حادثه ، کارخانه نیز در اثر آتش سوزی تخریب می شود. ایوانویچ برای طی تحصیلات متوسطه وارد دبیرستان (Gymnasium) توبولسک می شود. او عموماً عصرها بعد از پایان ساعت مدرسه نزد مادرش به کارگاه می رفته و او را در ساختن ظروف بلورین یاری می رسانده است. ایوانویچ همانند یک دانش آموز معمولی (و به روایتی نیز تیزهوش) دوران دبیرستان را در سن ۱۶ سالگی به پایان می رساند. سپس با گرفتن بورس تحصیلی در ۱۸۵۰ وارد شاخه آموزشگاه تربیت معلم « سن پترزبورگ »
(Saint . Petersburg Pedagogical Institute) یا همان لنینگراد امروزی می شود و در آنجا نزد (A.Voskreensenka) شیمیدان نامی روس به فراگیری آموزش شیمی می پردازد و در سال ۱۸۵۵ با کسب یک مدال طلا، فارغ التحصیل می شود. پس از پایان دوره این آموزشگاه بدون درنگ برای کمک به هزینه خانواده به مدت دو سال به عنوان دبیر دبیرستان شهر، مشغول به تدریس می شود. در ضمن خانواده خود را نزد خویش فرا می خواند که شوربختانه اندوه از دست دادن مادر و خواهر ناشی از بیماری سل؛ وی را بسیار افسرده می سازد به طوری که پزشکان مشکوک به ابتلای وی به بیماری سل می شوند و به ایشان توصیه
می کنند تا برای مدتی به منطقه خوش آب و هوایی برود و او به «کریمه» می رود و پس از بهبودی به سن پترزبورگ بر می گردد. مندلیف در همان سال برای نوشتن رساله ای زیر عنوان «حجم ویژه» (حجم ۱ گرم از هر جسم در فشار و دمای معین) به درجه کارشناسی ارشد (M.S.) نایل می شود. پس از پایان نامه ی دانشیاری آزاد (بدون کرسی) که خود زیر عنوان ترکیبات سیلیس (نوعی از سنگ آتشزنه) در همان دانشگاه دفاع می کند به سمت دانشیاری دانشگاه پترزبورگ منصوب و به تدریس شیمی آلی می پردازد.
در اواخر سال ۱۸۵۹ مأمور می شود که به خارج از کشور رفته و طی آن در کنگره شیمیدانان
(World Chemistry Congress) تشکیل شده در Karlsruhe در سال ۱۸۶۰ شرکت نماید. در همین کنگره بوده که «سامانه واحد اوزان اتمی و فرمول شیمیایی» برگزار می شود. پس از برگشت به روسیه ضمن تدریس شیمی آلی، کتاب Organic Chemistry خود را منتشر می کند که در آن زمان ، نخستین کتاب درسی این رشته در روسیه بوده است و همین کتاب بوده که از سوی فرهنگستان علوم «سن پترزبورگ» جایزه «دیمروف» به وی اعطا می شود و به سال ۱۸۶۴ به استاد کرسی شیمی انستیتو تکنولوژی علمی پترزبورگ انتخاب می شود و پس از یک سال، از پایان نامه خود زیر عنوان «در زمینه مخلوط آب و الکل» برای اخذ درجه دکترا دفاع کرده و در اواخر همان سال به سمت استاد کرسی شیمی صنعتی (فنی) دانشگاه برگزیده می شود.
ب – درخشش در دانشگاه ( پایان شب سیه، سفید است ): در سال ۱۸۶۷، کرسی شیمی معدنی را
به دست می آورد و مدت ۲۳ سال فعالیت آموزشی و علمی خود را در آنجا ادامه می دهد. مندلیف پس از سال ها تلاش و ابتکار، کتاب های درسی شیمی موسوم به «اصول شیمی» را نوشت که یکی از برترین
کتاب های شیمی درسی در جهان به شمار می رود. پیش از آنکه Lutar Meyer آلمانی قانون طبقه بندی تناوبی عنصرهای خود را در سالنامه «لیبیگ» و به مدیریت خودش، منتشر کند، مندلیف گزارش کوتاه خود را درباره قانون طبقه بندی عنصرها و تقریباً مشابه لوتار مایر برای نخستین بار به انجمن شیمی فیزیک لنینگراد ارائه می دهد. اما شوربختانه با تمسخر و تخطئه اعضای انجمن مواجه می شود و تنها لوتار میّر بوده است که به اندیشه مندلیف احترام می گذارد.
مندلیف برای انجام مطالعات خود به پاریس روانده !! می شود و در آزمایشگاه Wurtz شیمیدان فرانسوی کار می کند. مدتی نیز با «بونزن» (شیمی- فیزیکدان آلمانی) همکاری می کند. برای پژوهش به ایالت متحده آمریکا سفر کرده و درباره چاه های نفت ایالت پنسیلوانیای آمریکا بررسی می نماید و در بازگشت ؛ به بهبود و اصلاح وضع استخراج نفت در حوزه های نفتی مبادرت می ورزد. از جمله دستاوردهای مندلیف بررسی منشاء پیدایش نفت بود.
پ – سایر دستاوردهای مندلیف:
از جمله دستاوردهای مندلیف بررسی پیدایش نفت بود. او نتیجه گرفت که هیروکربن ها در ژرفای زمین تشکیل شده اند. او ترکیبات تشکیل دهنده نفت را بررسی و در ساخت اولین پالایشگاه نفت در روسیه کمک نمود. او متوجه اهمیت نفت به عنوان منبع مشتقات نفتی و فرآورده های نفت شده بود. این تعبیر معروف مندلیف است که : «سوزاندن نفت به عنوان سوخت؛ همانند برافروختن اجاق گاز با اسکناس است» مدلیف کتاب اصول شیمی خود را همزمان با پیشرفت های علمی روز «به روز» کرد که در سال ۱۹۵۰ به زبان انگلیسی ترجمه شد. مندلیف در سال ۱۸۷۶ به سمت عضو وابسته فرهنگستان علوم انتخاب شد و در سال ۱۸۸۰ نامدارترین دانشمندان روسیه ؛ مندلیف را نامزد دائمی فرهنگستان علوم پترزبورگ کردند که این پیشنهاد آنان رد شد و این امر سبب اعتراض شدید مجامع علمی کشور شد. پنج دانشگاه روسیه، مندلیف را به عضویت افتخاری خود انتخاب کرده دانشگاه های کمبریج، آکسفورد و همچنین قدیمی ترین دانشگاه های دیگر اروپا ؛ عناوین افتخاری به او عطا کردند. مندلیف عضو انجمن سلطنتی انگلستان و فرهنگستان های رم، پاریس، برلین و چند فرهنگستان دیگر و هم چنین به عضویت بسیاری از انجمن های روسیه، آمریکا و سایر کشورهای اروپایی انتخاب شد. مندلیف با مطالعات گسترده خود در شیمی سهم به سزایی داشته است ؛ به طوری که شیمیدان و مورخ علوم (لوچوگائف روسی) از وی با عنوان یک شیمیدان نابغه ، فیزیکدانی تراز اول و پژوهشگری پرثمر در زمینه های هیدرودینامیک، هواشناسی، زمین شناسی، برخی زمینه های فناوری شیمی نظیر موادمنفجره، سوخت و دیگر مباحث نزدیک به فیزیک و شیمی، یک متخصّص در صنایع شیمیایی و به طور کلی در صنعت نفت و نیز متفکر اصیل در اقتصاد یاد کرده است. مندلیف در زمینه علوم کشاورزی نیز کار کرده و در مورد «اتر» نیز فرضیاتی طرح کرده است. مندلیف در مطالعات خوددر زمینه (شیمی فیزیکی) ، انبساط مایعات به وسیله گرما را بررسی نمود و یک رابطه شبیه به قانون « گی لوساک » در مورد همگونی انبساط گازها به دست آورد.
ت – غرض ورزی با مندلیف ( چون غرض آمد؛ هنر پوشیده شد )
مندلیف به علت اختلاف با «آی – د – دلیائوف» وزیر فرهنگ وقت روسیه که از پذیرش تقاضای دانشجویان خودداری کرده بود مجبور شد تا عطای تدریس در دانشگاه را به لقایش ببخشد و دانشگاه پترزبورگ را ترک کند. و این در حالی است که تمام اکادمی های کشورهای جهان مندلیف را به عضویت خود منصوب می کنند بجز کشور خودش. علت عدم پذیرش مندلیف و به طور کلّی برنتابیدن وی دلایل سیاسی داشته است. زیرا مندلیف، انسانی آزاده و آزادی خواه، نستوه، علاقمند به مسایل اجتماعی و طرفدار حقوق زنان بوده است. وقتی که به او، امر می شود تا در امور مربوط به دولت ورود پیدا نکند، به جای اطاعت کورکورانه از فرامین بالاترها، دانشگاه پترزبورگ را ترک می کند. او، با حمایت از جنبش های آزادی خواهانه؛ دشمنان زیادی در روسیه تزاری پیدا می کند. حتی وی با امتناع از کوتاه کردن موی سرش در مقابل خواسته تزاران روسیه ایستادگی می کند وی را موی دماغ خود می بینند.
علت مأموریت دادن به مندلیف برای مطالعات به فرانسه و آمریکا، صرفاً دست به سر کردن و دور نگه داشتن از مردم و عشق مفروط او به طبقه محرومان است. تا به آن درجه که در سفرهای خود از بلیط درجه ۳ قطار استفاده می کرده تا از نزدیک با مردم «گپ» و «گفتی» داشته و درددل های آنان را در زمینه های مختلف بشنود. با همه این وجود، او توانسته بود به مدیریت علمی مخزن اوزان و مقیاس های نمونه منصوب گردد که در سال ۱۸۹۳ به اداره کل اوزان و مقیاس ها تبدیل گردید و اکنون انستیتوی مترولوژی به نام مندلیف
می باشد.
مندلیف دانشمندی فوق العاده کوشا و تلاشگر و چنانچه گذشت دارای نوآوری و بی پروایی در رشته معلمی بوده فعالیت های وی در مدت بیش از ۵۰ سال در رشته های علمی، ادبی، اموزشی، پرورشی، اجتماعی، فنون و علوم طبیعی اثار جاودانی بر جای گذاشته و در یک کلام «علامه» و «بحرالعلوم» بوده است. مندلیف در فعالیت های علمی خود، مسائل نظری و علمی را به هم می آمیخت. فعالیت او مانند (گی – لوساک» فرانسوی برای پژوهش فضایی با بالن به هوا صعود کرد تا از خورشید گرفتگی (کسوف) عکس بگیرد.
هنر در زندگی مندلیف بسان همه و یا اکثر نوابغ، نقش کارایی داشته است. آلبوم های موجود در موزه مندلیف در حال حاضر شاهدی بر این موضوع است. تحقیقات مندلیف گرانبهاترین سهم را در علم شیمی معدنی، تحلیلی و آلی دارد. تحقیقاتی درباره محلول ها و آثار شیمیایی آنها نیز انجام داده است. کشف دمای جوش مطلق که اکنون دمای بحرانی نامیده می شود (دمایی که در بالاترین آن هیچ فشاری از بخار شدن یک مایع معین جلوگیری نکند و یا اینکه هیچ بخاری در آن دما قابل تبدیل به مایع نباشد) از مندلیف است. همچنین یک سلسله فرمول های مهم ارائه داد که وابستگی بین حجم ها و فشارها را در گاز معلوم می دارد.
شاهکار مندلیف همان کشف قانون پریود عنصرهای شیمیایی و به قول خودش ، یکی از مهم ترین قوانین طبیعت است که خود به تنهایی برای جاوید نگاهداشتن نام او کافی است. جرقه ای که از ژرفای اندیشه دانشمند سترک سده ی نوزدهم (مندلیف) به پیروزی در ارائه جامی «جهان نما» که همان جدول تناوبی عنصر هاست دست یافت.
شکوه و عظمت ابتکاری مندلیف در آن است که وی ضمن تنظیم این جدول، وجود عنصرهای ناشناخته ای را در طبیعت پیشگویی کرد و برای هریک از آنها خانه های خالی در جدول خود در نظر گرفت و خواص آنها را نیز به درستی پیشگویی کرد که این خودش انگیزه ای در دانشمندان برای کشف و دستیابی به این عنصرها به وجود آورد و تلاش های پیگیری را موجب شد.
در سال ۱۹۰۶ نام مندلیف در شمار نامزدهای دریافت کننده جایزه نوبل در سوئد در آمد اما چون Moisson دانشمند فرانسوی یک رأی بیش از او اورد موفق به دریافت این جایزه نشد. ظاهراً ساوانته آرینوس مستقیم یا غیر مستقیم در این عدم موفقیت مندلیف نقش داشته است. زیرا مندلیف با نظریه یونش آرینوس مخالفت کرده است. اما در سال ۱۹۵۵ ، عنصر شماره ۱۰۱ کشف و به افتخار وی Mendelium ( Mv) نامیده شد.
مندلیف دو فقره ازدواج می کند که اولی در سن ۳۵ سالگی بوده اما ازدواجی ناموفق که در مجموع شش فرزند از خود به جای می گذارد. جنگ ژاپن و روسیه بر روان مندلیف اثر روانی نامطلوب می گذارد. سرانجام ، مردی مهربان، انسان دوست، پژوهشگر و پرکار در ۲ فوریه ۱۹۰۷ هنگام مطالعه یکی از کتاب های تخیّلی ژول ورن در پترزبورگ به علت بیماری تنفسی در سن ۷۳ سالگی در می گذرد.
براستی که از شمار دو چشم یک تن کم وز شمار خرد هزاران بیش
حسین جواهری
منابع مورد استفاده:
Dimitri Iovanovitch Mendleev ( O. Pissarjevski)
General Chemistry (N. Glinka)
جدول مندلیف ( دکتر محمدعلی نجفی )
تاریخ مختصر علم شیمی ( دکتر ملاردی و آقا پورمقدم )